روزنامه اعتماد روز دوشنبه 28 آبان ماه

دولت عقل

دولت اصلاحات چگونه ریسک پذیری اقتصاد ایران را پایین آورد

            هدف این مقاله بررسی تحریمهای اقتصادی ایران طی سالهای پس از انقلاب اسلامی و به خصوص در دوره دولت اصلاحات و توضیح درباره دو گزاره رایج در میان مسئولان کشور درباره تحریم ایران است . دو گزاره مهمی که به کرات توسط مسئولان دولتی تکرار می شود. گزاره اول حکایت از آن دارد که تحریمهای اقتصادی ایران در گذشته برای منافع ملی کشور هیچ مشکل مهمی ایجاد نکرده است، بلکه برعکس باعث شده که متخصصان ایرانی تحریک شده و دست به تلاشهایی بزنند که در شرایط بدون تحریم عملی نبوده است. گزاره دوم حکایت از آن دارد که تحریم اقتصادی مساله جدیدی نیست بلکه از اولین روزهای پس از انقلاب اسلامی همواره و به رغم هر سیاستی که ایران اتخاذ کرده وجود داشته و هنوز هم وجود دارد. تلاش خواهد شد که جنبه های این دو گزاره شکافته شده و همچنین توضیح داده شود که چرا هر چند ایران در تمامی سالهای پس از انقلاب گرفتار تحریمهایی بوده اما امروز کشور در معرض تحریمهای پچیده تری نسبت به گذشته قرار گرفته است. سالهای پیش در سمت معاون وزیر خارجه در جمع مدیران شرکتهای مرتبط با تکنولوژی اطلاعات و اطلاع رسانی از ناتوانی آنان برای گرفتن بازاری در جهان گلایه کردم. گفتم هند در سال 1378 حدود 500 میلیون دلار صادرات نرم افزار داشت و شما گفتید که متخصصان ایرانی می توانند موفق تر هم باشند. ظرف سه سال سهم هند در بازار جهانی نرم افزار به 5 میلیارد دلار رسید حالا به 10 میلیارد دلار رسیده و قرار است تا سال 1390(2010) به سالی 50 میلیارد دلار برسد، یعنی بیش از همه صادرات نفت و گاز ایران اما شما همچنان کاری نکرده اید و ایران همچنان سهمی در بازار جهانی تکنولوژی ارتباطات و نرم افزار ندارد. یکی از مدیران حاضر با تلخی پاسخ داد که مقصر سیاست خارجی است. شما در این دولت کارهای بزرگی کرده اید و موفق شده اید بسیاری از راهها را به روی اقتصاد و توسعه ایران باز کنید اما همچنان درهای مهمی بسته مانده است. چرا باقی این راه را نمی روید؟چرا مشکلات کشور با آمریکا را کم نمی کنید تا تحریمهای آمریکا کاهش یابد. شما اندکی دیگر از این موانع را برطرف کنید تا ما نشان دهیم که در این زمینه چقدر تواناتر هستیم. شما تحریمهای آمریکا را کاهش دهید ما با کمک متخصصان ایرانی و ایرانی های متخصص در کشورهای دیگر باقی راه را می رویم و بخش مهمی از بازار جهان و از جمله آمریکا را می گیریم و به پیشرفتهای مهمی می رسیم. به او گفتم عملاً ما توانسته ایم با تدبیرهای سیاسی نقش تحریمهای آمریکا را خنثی کنیم. حداقل برای کار اقتصادی با کشورهای دیگر برخلاف گذشته هیچ مانع مهمی وجود ندارد. او گفت: اشتباه می کنید. در تکنولوژیهای پیشرفته و بخصوص در تکنولوژی ارتباطات که امریکا حرف اول را می زند و امکان ردیابی و کنترل فعالیت دیگران برای امریکا وجود دارد تاثیر تحریمها شدید است. او گفت: ما متخصصان ایرانی این حوزه عملاً برای صدور خدمات کامپیوتری تلاش می کنیم اما زندگی ما در بیرون ایران بسیار سخت و تحقیر آمیز است.  ما مثل کارگران غیر قانونی عملاً به صورت پنهان کار و زندگی می کنیم. به قیمتهایی گاه کمتر از یک سوم چینی ها و هندی ها خدماتی بهتر از آن را می فروشیم، اما مجبوریم کارمان را به نام یک عده بیکاره در کشورهای عربی خلیج فارس و مالزی و جاهای مشابه بفروشیم که سود اصلی را می برند. نه تنها نمی توانیم تبلیغ کنیم و نام ایرانی را به شهرت جهانی برسانیم بلکه نام و ملیت خود را پناه کنیم. تازه هر روز هم دعا می کنیم که همین وضع باقی بماند و کسی نفهمد که این کارهای بزرگ را ما ایرانیها انجام می دهیم چون در این صورت همین راه سخت زندگی ما هم سد خواهد شد. جز این تنها راه دیگر ما مهاجرت از ایران است که آن را نمی پسندیم. او اضافه کرد که البته تنها نتیجه تحریم این نیست که متخصصان این صنعت قادر نیستن کالای خود را در بازارهای جهانی خوب بفروشند و به درامد متناسب برسند و در نتیجه کارهایشان را توسعه بیشتر بدهند بلکه واقعیت این است که متقابلاً محدودیتهای تحریم مانع دسترسی متخصصان ایرانی به بسیاری از پیشرفتهای علمی و صنعتی با درجه اهمیت بالاتر می شود. این وضع باعث میشود متخصصان ایرانی که از هندی ها و چینی ها تواناترند در حوزه محدودی درجابزنند و به حوزه های درجه یک راه پیدا نکنند. در پاسخ اظهار امیدواری کردم با کارهای موفقی که در این دوره انجام شده همه درک کرده باشند که می توان ضمن حفظ اصول و ارزشها منافع ملی خیلی بیشتری با اعتماد سازی با دیگر کشورهای جهان برا کشورمان تامین کرد و حتی خیلی وفتها کشورها قدرتمد را به انعطاف و سازگاری با منافع ملی کشور واداشت. هرچند هرگز سخنان او فراموش نشد اما کار بیشتری نیز برای حل این مشکل تا پایان این دوره ممکن نشد. گفته های او بروشنی نشان می داد که تحریمهای دیگران علیه ایران تا چه حد روزنه های مشکل آفرین پیدا و پنهان دارد و چگونه هر چه ایران به سمت قله های توسعه و پیشرفت گامهای بلندتری برمیدارد ضرورت حل مشکلاتش با جهان افزایش بیشتری می یابد.

پیشرفتهای کنونی علمی و صنعتی کشور مدیون اعتماد سازی با جهان

پیشرفتهای ایران در حد تکنولوژیهای حساس کنونی که البته فاصله زیادی با تکنولوژیهای روزامد و پیشرفته در جهان صنعتی دارد تنها به قیمت اعتمادسازی های نسبی دولت آقای خاتمی و در فضای گسترش همکاری های جهانی محقق شده است. ساده لوحانه است اگر تصور شود که متخصصان و دانشمندان ایرانی در شرایط تحریم عزمشان جزم تر شده و ناگهان تصمیم گرفته اند که همه چیز را دوباره در کشور اختراع و تولید کنند و این عزم جزم به طرز معجزه آسایی به پیشرفتهای صنایع    هسته ای و نظامی و صنایع دیگر منجر شده است. تمامی پیشرفتهای نسبی ایران حتی در حوزه هایی که از سوی آمریکا تحریم بوده صرفاً به دلیل موفقیت ایران در کاهش حساسیتها نسبت به ایران و نسبت به پیشرفتهای ایران در سطح جهان در دوره دولت آقای خاتمی بوده است. در این دوره کشور توانست با خنثی کردن تحریمهایی که از قبل اعمال شده بود تا حد زیادی موانع دسترسی متخصصان کشور را به علوم و ابزارهای پیشرفته در بازارهای رسمی و غیر رسمی کاهش دهد. پیش از این به خاطر فضای تند علیه ایران نه تنها در معرض تحریمهای بیشتر بود بلکه پیشرفتهای علمی و صنعتی به دلیل عدم امکان دسترسی به نیازهای اولیه آن پیشرفتها ناممکن به نظر می رسید.

سیاست خارجی ماجراجو و تحریمهای بی نظیر اقتصادی در نتیجه آن

هر چند از فردای روز انقلاب اسلامی موانعی مانند عدم همکاریهای گذشته با ایران در زمینه های صنعتی و دفاعی شکل گزفت و مشکلات بزرگی مانند جنگ تحمیلی نیز در قیاس با عظمت انقلاب اسلامی دور از انتظار نبود اما ایران هرگز پس از انقلاب اسلامی به اندازه امروز در معرض موانع بی شمار تحریمی قرار نگرفته است و انچه امروز به عنوان تحریمهای تحدید کننده منافع ملی و توسعه ایران مطرح می شود پدیده بی سابقه ای است که در اینجا برای روشن شدن موضوع ویژگیهای تحریم کنونی تفاوتهای آن با دو دوره شاخص دیگر تحریمها علیه ایران، علل بروز تحریمها و نتایج تحریمها در این سه دوره مرور می شود.

دوره اول تحریمهای اقتصادی ایران پس از انقلاب اسلامی مداوم ولی کم اثر

پس از انقلاب اسلامی ایران امریکا و متحدان امریکا بعضی همکاریهای اقتصادی مهم همچنین فروش تسلیحات به ایران را متوقف کردند. جالب است توقف بسیاری از این همکاریها از جمله توقف خرید تسلیحات امریکایی ابتدا به ابتکار رهبران انقلابی ایران از جمله دولت موقت اغاز شد. جنگ تحمیلی عراق نیز بخشهای زیادی از همکاریهای اقتصادی زیربنایی کشورهای دیگر در ایران را به دلیل عدم امنیت متوقف کرد. در سالهای جنگ برای اولین بار ایران با عدم فروش لوازم یدکی و سلاحهای امریکایی مواجه شد اما در عین حال توانست از طرق غیر رسم بخش قابل توجهی از نیازهای خود را تامین کندو بخشی از نیازهای خود را نیز با کمک متخصصان ایرانی کپی برداری و تولید کند. هرچند ایران در زمینه تولیدهای دفاعی به موفقیت زیادی دست یافت و به خصوص در طول جنگ توانست بخشی از نیازهای خود را تامین کند اما به هر حال این تحریمها باعث شد که روند پیشرفت علمی و صنعتی ایران بسیار کند شود و در زمینه هایی مانند توسعه صنعت نفت و گاز و پتروشیمی یا ساخت نیروگاه هسته ای فعالیت کاملاً متوقف شود. اشغال سفارت امریکا در تهران نیز در بروز تحریمها بی تاثیر نبود اما عملاً با پایان گرفتن بحران گروگانگیری روند ارتباطات اقتصادی امریکا با ایران تقریباً به سمت عادی شدن رفت و اقدامات دولت ریگان از جمله مذاکرات پنهان مک فارلین با ایران خرید نفت از سوی امریکا از ایران و فعال شدن بخشهایی از ارتباطات اقتصادی دیگر میان ایران و امریکا حکایت از آن داشت که امریکا بعد از بحران گروگانگیری نه تنها درصدد تشدید بحران نیست بلکه چنین واکنش تندی از سوی ایرانی های انقلابی را قابل توجیه و قابل هضم تلقی کرده است. د.ران جنگ تحمیلی باعث توقف سرمایه گذاریها و همکاری های اقتصادی گسترده با ایران بود. به خصوص که تمامی کشورها از جمله اتحاد شوروی به طور کامل با عراق و علیه ایران همکاری می کردند. با پایان گرفتن جنگ تحمیلی شرایط رو به بهبود نهاد و سیاستهای جدید دولت ایران زمینه های بهبود رابطه با کشورهای خارجی را فراهم تر کرد. در چنین وضعیتی امکان کار با جامعه بین الملل در همه زمینه ها به جز حوزه های حساس نظامی و صنعتی فراهم شده بود اما در همین زمان در صحنه اقتصاد نیاز ایران به ارتباط بیشتر با جامعه جهانی نیز محسوس تر از قبل شده بود. بعضی از اقدامات اولیه ایران برای تغییر روند روابط اقتصادی با جهان از دوره پس از جنگ آغاز شد. تحریمهای امریکا و اروپای غربی در مورد صنایع نظامی و تکنولوژیهای برتر تقریباً در تمام سالها پس از انقلاب اسلامی تاکنون ادامه داشته است. ایران در این ایام توانسته بخشی از نیازهای خود را از کشورهای دیگر به عنوان تکنولوژی دست دوم تامین کند نوع شرقی بخشی از تکنولوژیها را از کشورهای چین و شوروی بخرد و بخشی را نیز با مهندسی معکوس خود تولید کند. این تحریمها به طور اصولی تاثیرات محدودی بر توسعه و پیشرفت متعارف ایران داشته است اما هزینه های دفاعی و صنایع دفاعی ایران را افزایش داده است.

دوره شاخص دوم تحریمهای اقتصادی ایران خطرناک ولی کوتاه مدت

دومین دوره شاخص تحریمهای آمریکا علیه ایران متعلق به دوره اول ریاست جمهوری کلینتون است. این دوره آغاز فراغت امریکاییان از تحولات پس از جنگ سرد است و در استراتژی جدید برخورد و مهار ایران با مطرح شدن مباحثی مانند اتهام کمک به عوامل انفجار مرکز امریکاییان در عربستان سعودی و همچنین اتهامات دیگر اقامه شده علیه ایران در زمینه تروریسم امریکا تصمیم به تحریم توسعه صنایع نفتی ایران گرفت. چنین تصمیمی در نوع خود جدید بود و برای اولین بار تاثیر آن از قلمروی قضایی امریکا خارج شده و با تصویب مجازات کشورهای دیگری که تمایل به همکاری با ایران داشتند به کشورهای دیگر تعمیم پیدا می کرد. این شیوه تحریم مورد موافقت کمپانی های امریکایی نیز بود زیرا امکان جانشین شدن کمپانی های کشورهای دیگر با کمپانی های امریکایی در صنعت نفت و گاز ایران را برای مدتی از بین می برد. تحریم اعلام شده از سوی امریکا به سرعت به صورت یک معضل بزرگ برای ایران بدل شد. روند اندکی امید بخش بهبود روابط اقتصادی ایران با سایر کشورها با این مصوبه کنگره امریکا متوقف شد و عملاً هزینه های هر نوع همکاری اقتصادی با ایران برای همه کشورها بسیار بالا رفت. آثار این تحریمها به حوزه نفت و گاز ایران محدود نشد و تقریباً تمامی حوزه های اقتصادی را تحت تاثیر خود قرار داد. هر چند در این دوره هیچ بانکی تحریم نشده بود اما اعطای اعتبار به ایران بسیار مشکل بود و شرکتهای بیمه از هر نوع همکاری برای کار اقتصادی در ایران خودداری می کردند. هنگامی که دولت اقای خاتمی شروع به کار کرد نه تنها این تحریمها باعث فاصله گرفتن همه کشورها از همکاری اقتصادی با ایران شده بود بلکه باعث بالا رفتن نرخ ریسک همکاری اقتصادی با ایران شده بود. ایران در دسته بندی هفتگانه کشورهای صنعتی برای ریسک کار اقتصادی با سایر کشورها در دسته ششم قرار گرفته بود و زمزمه جابه جایی در جدول و رفتن به گروه 7 یعنی بدترین وضعیت جهانی نیز مطرح بود. جذب سرمایه گذاری از خارج از کشور در حد یک آرزو بود و بانک مرکزی به دست آوردن اعتبار مناسبی در حد 200 میلیون دلار را نیز در حد معجزه تلقی می کرد. واکنشهای ناشی از تصمیمات امریکا می رفت که اقتصاد ایران را فلج کند. تحریمهای ایران در این دوره به اوج خود رسید اما در بحرانی ترین شرایط دیری نپایید و با پیروزی خاتمی در سال 1376 به سرعت در مسیر عکس قرار گرفت و بزودی برخلاف این وضع خطرناک مطلوب ترین شرایط بعد از انقلاب اسلامی برای توسعه ایران فراهم شد. دولت اقای خاتمی موفق شد با کمک کشورهای دیگر تحریم اقتصادی تحمیل شده از سوی امریکا را خنثی کند این تدبیر که با مشارکت فعال کشورهای اروپایی به نتیجه رسیده بود موفقیت بزرگی برای ایران در برابر امریکا محسوب می شد. ایران اولین قرارداد خود علیه این تحریم را با توتال فرانسه، پتروناس مالزی و گاز پروم روسیه برای اجرای دو فاز مهم استخراج گاز منطقه پارس جنوبی به امضا رساند و با عملیاتی شدن این قرارداد مرحله اول توسعه بزرگترین مجتمع صنعتی ایران در عسلویه آغاز شد و ظرف مدت 7 سال بیایانهای خالی منطقه ناشناخته عسلویه با بیش از 30 میلیارد دلار اعتبارات خارجی و همکاری بهترین شرکتهای جهان به یکی از بزرگترین مناطق صنعتی ساحلی خلیج فارس بدل شد و تقریباً همه شرکتهای مهم نفتی و گازی غیر امریکایی دنیا سهمی در توسعه ایم منطقه مهم اقتصادی گازی جهان به دست آوردند. مرحله بعدی این تلاش سرمایه گذاریهای خارجی در صنایع پتروشیمی ایران بود که آرزوی دیرینه توسعه این صنعت در ایران را تا حد چشمگیری محقق ساخت. ایران با کشیدن خط لوله سراسری گاز برای صنایع پتروشیمی فرصت توسعه این صنعت را محدود به عسلویه و جنوب کشور نکرد و کلید مراحل آغازین چندین مجموعه پتروشیمی را در تمامی نقاط غرب کشور با هم زد. متقاضیان خارجی سرمایه گذاری در این پروژه های سودآور در شرایط بهتری در آینده امید دارند. با روی کار آمدن دولت بوش و شرایط پس از 11 سپتامبر نه تنها فشار به توسعه ایران افزایش نیافت بلکه بهبود چهره بین المللی ایران در فضای پس از 11 سپتامبر باعث شد کشورهای بیشتری به کار اقتصادی با ایران روی بیاورند. در یک فرایند مشکل رهبران محتاط ژاپنی هم موفق شدند موافقت ضمنی امریکاییها را جلب کرده و وارد سرمایه گذاری در پروژه عظیم توسعه منطقه نفتی ازادگان شوند. انان که به دلیل نیاز به نفت و علاقه به کار با ایران کشور ما را شریک استراتژیک خود می خواندند اعلام کردند که مصمم هستند با ایران همکاری کنند و برای اثبات حسن نیت خود همزمان با انعقاد قرارداد منطقه نفتی آزادگان اولین وام نقدی غیر مشروط بعد از انقلاب اسلامی را به ایران به مبلغ 3 میلیارد دلار پرداخت کردند. طی سالهای بعد این مبلغ عملاً تا 7 میلیارد دلار افزایش یافت. اپنی ها ظاهراً به آمریکاییها قول داده بودند که وقتی کارشان را در ایران عملیاتی خواهند کرد که مطمئن شوند ایران مجدداً به سمت روابط بحرانی با جامعه جهانی نخواهد رفت. ژاپنی ها که خود نیز یک بار به خاطر بحران ناشی از جنگ ایران و عراق پروژه بزرگ پتروشیمی امام خمینی را رها کرده و با دان خسارت از ایران رفته بودند مصمم بودند که این بار ریسک نکنند. آنان تا سال گذشته هم گفت و گوهای خود را ادامه دادند اما نهایتاً سال گذشته رسماً از پروژه آزادگان خارج شدند و سرنوشت این پروژه مهم را مبهم گذاشتند. اما تجربه قرارداد با ژاپنی ها در همان سال انعقاد قرارداد باعث شد که متقاضیان سرمایه گذاری در حوزه های نفتی ایران یعنی همان حوزه موزد تحریم امریکا متعدد شوند و بعد از این تحول برای اولین و اخرین دوره پس از انقلاب اسلامی تاکنون وزارت نفت ایران نه تنها به دنبال یافتن سرمایه گذار برای پروژه های نفتی نمی رفت بلکه برای مذاکره شرایط تعیین کرده و گفت و گوی جدی خود را با شرکتهای خارجی منوط به دریافت بهترین و بیشترین امتیازهای اولیه می کرد. شرکتهای امریکایی که تصور می کردند فرصتهای اقتصادی خود در ایران را از دست داده اند مکرراً به دولت امریکا فشار می آوردند و تلاش می کردند که حداقل موافقت ضمنی دولت امریکا برای کار با ایران در اینده را به دست آورند و بر اساس آن توافقی ضمنی با ایران امضاء کنند. آنان تصور می کردند که به زودی تمامی مشکلات ایران حل خواهد شد و آنها باید جای پایی در ایران داشته باشند. تلاشهای شرکتهایی مانند هالیبرتون، شل، شورون و ... برای توافق مستقیم یا غیر مستقیم با ایران برای پروژه های بزرگ نفتی از جمله این موارد بود. بانکهای اروپایی و آسیایی و شرکتهای بیمه بزرگ بین المللی کلیه موانع کار با ایران را به کناری نهاده و عملاً برای اعای اعتبار به ایران وارد رقابت شدند. چنین رقابتی هزینه سرمیاه را برای ایران به حداقل ممکن رساند. با کاهش ریسک کار اقتصادی در ایران، ایران از گروه بسیار پرریسک 6 در دسته بندی هفت گانه کشورهای صنعتی، به گروه متوسط و مناسب 4 ارتقا پیدا کرده و زمزمه ارتقای رتبه ایران به گروه مطلوب 3 نیز مطرح شد. برای اهل اقتصاد از باور نکردنی بودن دریافت 200 میلیون لار اعتبار در سال 1376 تنها خاطره طنز اما تلخی باقی مانده بود و آنان اعلام می کردند که ایران هیچ مشکلی با بازار سرمایه جهانی ندارد و اصلاً نیازی به جستجو برای یافتن فرصت اعتبارات ارزی وجود ندارد. بازارهای سرمایه خود برای ارائه پیشنهادهای بهتر مراجعه می کنند. شرکت ملی نفت و شرکتهای وابسته به ان و تدریجاً سایر شرکتهای دولتی بزرگ برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی توانستند بدون ضمانت دولت و بانک مرکزی ایران متکی به اعتبارات و تولیدات خود برای پروژه هایشان وام بگیرند. این وضع نشان اقتدار اقتصاد کشور بود. تولیدات ایران در زمینه صنایع مختلف بسیار گسترش یافت. صنایع اتومبیل سازی و سایر صنایع بزرگ ایران به رکوردهای جدیدی از تولید و صادرات دست یافتند. رقابت برای مشارکت در صنایع ایران میان کشورهای اروپایی و آسیایی شکل گرفته بود. اخیراً زمزمه هایی از خروج شرکای سنتی صنایع بزرگ اتومبیل سازی ایران به گوش می رسد. تولید انرژی برق در ایران با سرعتی شگرف توسعه یافت و از کمتر از 20 هزار مگاوات به بیش از 35 هزار مگاوات رسید و ایران در روند کارش به خاطر ساخت مشترک نیروگاه و پالایشگاه با شرکتهای خارجی و فعال شدن پیمانکاری های عمومی به مهمترین سازنده نیروگاه و پالایشگاه در منطقه بدل شد. سازندگانی که حالا قادر به پیشنهاد شریک فاینانس کننده پروژه هایش نیز بودند. ایران با به دست آوردن نیازهای صنعت هسته ای از بازارهای جهانی بدون اینکه حساسیتی ایجاد شود و تحریمی در کار باشد به یک کشور دارای توان هسته ای صلح آمیز بدل شد. امریکا تنها برای جلوگیری از همکاری چین با ایران در سال 1376 هزینه بسیار گزافی پرداخت کرد اما با وجود اصرار دائمی بر مشکوک بودن اقدامات هسته ای ایران هرگز قادر نشد تحریم علیه ایران را حتی در زمینه هسته ای به پیش برد و نتوانست کشورهای دیگر را برای تحریم ایران قانع کند. ایران توانست پروژه اصفهان را بدون کمک چین عملی کند و پروژه های بزرگ دیگری را نیز با تلاش متخصصان داخلی تا مرحله تکمیل چرخه سوخت به اجرا گذارد. تا پایان کار دولت آقای خاتمی هیچ تحریم جدیدی به ایران به خاطر توسعه هسته ای حتی از سوی امریکا تحمیل نشد. و... و نشانه های خیلی بیشتری از نتایج آزاد شدن اقتصاد و صنایع ایران از بند عمده تحریمهای علیه ایران در دوره اصلاحات که در این مقاله نمی گنجد و بیش از من باید اهل اقتصاد و صنعت درباره اش بنویسند و سخن بگویند. تنها مساله باقی مانده در این دوره سرمایه گذاری های بزرگ دراز مدت در ایران بود. هنوز سرمایه گذاران بزرگ حوزه های غیر نفتی ابهامات زیادی نسبت به قابل اعتماد بودن تداوم امنیت در بازار ایران داشتند و لذا با احتیاط بیشتری وارد حوزه های دیگر می شدند. آنان منتظر ماندند که دولت بعد از دولت اصلاحات را تجربه کنند.

معاون وزارت خارجه دولت اصلاحات و عضو هیئت علمی دانشگاه